حسن اسفندیاری ملقب به محتشم‌السلطنه (زاده ۱۲۸۳ قمری - درگذشته ۱۳۲۳ شمسی) سیاست‌مدار ایرانی و رییس مجلس شورای ملی، وزیر و سفیر کبیر ایران بوده‌است. او همچنین پدر همسر اول مریم فیروز محسوب می‌شود
حسن اسفندياري ملقب به محتشم‌السلطنه روز چهارشنبه ۱۸ ذيحجه ۱۲۸۳ در روز عيد غدير در تهران متولد شد. جدّش ميرزا عبدالله نوري منشي مخصوص عباس ميرزا نايب‌السلطنه بود و پدرش ميرزا محمد خان رئيس ملقب به صديق‌‌الملک در دورۀ سلطنت فتحعلي شاه قاجار از سال ۱۲۳۹ قمري وارد خدمات دولتي شد. در سال ۱۲۶۸ ق به وزارت خارجه راه يافت و سالها سمت معاونت و کفالت داشت. وي در ۱۷ ذيحجه ۱۳۱۷ فوت کرد.
ميرزا حسن تحصيلات مقدماتي را نزد ميرزا لطفعلي خان صدر‌الافاضل و سيد احمد اديب پيشاوري آموخت و سپس وارد دارالفنون شد و مدتي نيز در مدارس ديني به آموختن مقدمات عربي، ادبيات فارسي و دوره‌اي از فقه و اصول و حديث پرداخت.
اسفندياري در سال ۱۳۰۲ وارد خدمت وزارت امور خارجه شد. از سال ۱۳۰۳ ق تا ۱۳۰۷ ق با سمت نايب سفارت در برلن مشغول خدمت شد در اين دوران زبان آلماني را فرا گرفت. وي در سال ۱۳۰۷ ق هنگام مراجعت به تهران به مناسبت ايام حج به مکه معظمه و از آنجا براي زيارت عتبات عاليات به عراق رفت. پس از مراجعت به تهران در سال ۱۳۰۷ ق به رياست اداره دول غيرهمجوار و اداره ملل متنوعه منصوب گرديد در اين سمت بود که در سال ۱۳۱۰ ق به لقب «محتشم‌السلطنه» ملقب گرديد. و اندکي بعد به عنوان جنرال قونسول مأمور بمبئي شد.
در سال ۱۳۱۵ ق پس از مراجعت از بمبئي، معاونت وزارت امور خارجه به او محوّل شد و نيز عنوان «مترجمي حضور همايون»، در دربار مظفرالدين‌شاه به وي اعطا گرديد. در سفر سوم مظفرالدين‌شاه به اروپا به عنوان نماينده وزارت خارجه از ملتزمين رکاب بود. او در اين سفر همه جا در صف همراهان شاه بود ولي در مهمانيهاي رسمي مشروب الکلي نمي‌خورد
بیسمارک و هیتلر
وی در حین در آلمان ماموریت موفق گردید با اتو فون بیسمارک صدراعظم آلمان مذاکراتی به عمل آورد. سالها بعد، در زمانی که اسفندیاری به عنوان رئیس هیات نمایندگی ایران برای شرکت در تاجگذاری جرج ششم پادشاه انگلستان عازم آن کشور بود، در برلن با آدولف هیتلر ملاقات و گفتگو نمود و حتی در این ملاقات شوخ طبعی نیز نمود. هیتلر از او پرسید: «آیا شما سابقاً در آلمان ماموریت داشته‌اید؟» و او پاسخ داد: «بله، البته قبل از تولد شما»
حسن اسفندیاری در ملاقات با هیتلر
سیاست
اسفندیاری از سنین جوانی در دستگاه دولتی مشغول به کار بوده‌است.
پس از صدور فرمان مشروطه براي تنظيم نظامنامه انتخابات دعوت شد و در اين کار با صنيع‌الدوله، مخبرالسلطنه، مشيرالملک و مؤتمن‌الملک همکاري کرد. بعد از افتتاح مجلس شوراي ملي به سمت معاون رياست وزرا برگزيده شد و نخستين هيئت وزيران حکومت پارلماني از طرف مشيرالدوله به مجلس معرفي کرد. در کابينه ميرزا علي‌اصغر خان اتابک اعظم، محتشم‌السلطنه به کفالت وزارت داخله برگزيده شد. وي در اواخر کابينه اتابک در سال ۱۲۸۶ براي رفع اختلاف مرزي ايران و عثماني به رياست هيئتي عازم اروميه شد و پس از چندي از طرف محمدعلي‌شاه فرمان حکومت اروميه به نام وي صادر شد.
محتشم‌السلطنه از سال ۱۲۸۷ تا ۱۳۰۵ هشت بار، (با ترميم کابينه‌ها يازده بار) به مقام وزارت رسيد. در سال ۱۲۹۸ ، وثوق‌الدوله (رياست وزرا) قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت انگلستان منعقد کرد. رجال پاک‌انديش منجمله محتشم‌السلطنه اين قرارداد را استعماري و ناقض استقلال سياسي ايران دانستند و به مخالفت با آن پرداختند. وثوق‌الدوله براي سرکوب مخالفان محتشم‌السلطنه اسفندياري، صادق مستشارالدوله، اسماعيل ممتازالدوله، مرتضي ممتازالملک و حاج معين‌التجار بوشهري را به کاشان تبعيد کرد.
پس از کناره‌گيري وثوق‌الدوله تبعيدشدگان به تهران بازگشتند و مورد استقبال مردم قرار گرفتند. بار ديگر در کودتاي ۱۲۹۹ در زمان سيد ضياء طباطبايي همراه با شصت نفر دستگير و زنداني شد.
با روی کار آمدن احمد قوام به وزارت معارف رسید.
از دوره پنجم تا دوره سیزدهم مجلس شورای ملی نماینده تهران و مازندران و از دوره دهم برای چهار دوره متوالی سمت ریاست مجلس را از آن خود کرد. محتشم‌السلطنه در دوره‌هاي سوم، هشتم، نهم، دهم، يازدهم، دوازدهم و سيزدهم نماينده تهران در مجلس شوراي ملي بود. با تبعید رضا شاه در اثر وقایع شهریور بیست، به تدریج از سیاست کناره گیری نمود و به امور دینی پرداخت به گونه‌ای که به «آخوند اعیان» معروف شد. پس از انقضای دوره سیزدهم چون بدلیل کهولت سن قادر به احراز شغل نبود و حقوق بازنشستگی هم نداشت بنا بر مصوبه مجلس سیزدهم ماهیانه هزار تومان از مجلس شهریه دریافت می‌نمود. وی مردی متدین , محافظه کار و گشاده دست و مورد احترام نمایندگان مجلس بود. حاج محتشم السلطنه در سن ۷۹ سالگی در تهران درگذشت. مدفن او در آرامگاه خانوادگی در ابن بابویه است.
خواهرزاده وی، مجید آهی، در دولت‌های علی منصور، محمدعلی فروغی و علی سهیلی وزیر دادگستری بوده‌است
حاج محتشم‌السلطنه غير از مشاغل مهم سياسي به امور فرهنگي و اجتماعي نيز علاقه‌مند بود. در مهر ماه ۱۳۱۳ که جشن هزارۀ فردوسي تشکيل شد محتشم‌السلطنه رئيس کنگره بود و در سال ۱۳۱۴ که فرهنگستان براي احيا زبان فارسي تشکيل شد از اعضاي پيوسته فرهنگستان بود. در سال ۱۳۱۶ به رياست هيئتي براي شرکت در مراسم تاجگذاري ژرژ ششم، پادشاه انگلستان به لندن رفت. در فرانسه با رئيس جمهور آن کشور و در آلمان به اتفاق محسن رئيس وزير مختار ايران در آلمان با هيتلر ديدار و گفت‌و‌گو کرد.
اسفندياري فرزندان متعددي داشت که معروف‌ترشان فتح‌الله نوري اسفندياري، سالها وزير مختار ايران در واشنگتن بود، فرزند ارشدش ميرزا مهدي خان نصيرالسلطنه در دورۀ چهارم نماينده بابل و مدتي هم استاندار کرمان بود و در سال ۱۳۱۳ درگذشت. همسر وي يکي از نواده‌هاي ميرزا آقاخان نوري صدراعظم ناصرالدين شاه است. سرانجام محتشم‌السلطنه روز شنبه پنجم اسفند ۱۳۲۳ درگذشت .
اسفندياري بر خلاف ساير رجال سياسي ايران ثروتي نداشت و چندان ارثيه‌اي از خود باقي نگذاشت. محتشم‌السطنه تأليفات متعددي داشت. مهمترين آثارش عبارتند از: ترجمه قواعد الاحکام في مسائل الحلال و الحرام علامه حلي، ترجمه و تحشيۀ فصوص‌الحکم محيي‌الدين ابن عربي، ترجمه شرايع محقق، اخلاق محتشمي و کشکول محتشمي
برچسب‌ها: حسن اسفندیاری, محتشم‌السلطنه, عباس میرزا, روساي مجلس شوراي ملي
