میرزا مهدی خان شقاقی (۱۲۲۳-۱۲۹۹) ملقب به ممتحن الدوله اولین مهندس معمار (آرشیتکت) ایران است.

وی در سال ۱۲۶۳ ه. ق. (۱۲۲۳ ه. ش/ ۱۸۴۳ م.) در تهران، محله سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود متولد شد. پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جدیدالتأسیس در سال ۱۲۷۶ ه. ق. (۱۲۳۶ ه. ش/ ۱۸۵۷ م.) بر اثر یک سلسله اتفاقات و روابط خانوادگی به دستور شخص «ناصرالدین شاه» با اولین هیأت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی «اکل نورمال سوپریور دوپاری» و دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ ه. ش. (۱۸۶۴ م.) به ایران بازگشت.مخارج تحصیل او بنابه گزارش میرزا ملکم خان به پادشاه بالغ بر سیصد تومان شده بود .

مدرک تحصیلی وی دیپلم مهندسی راه و پل سازی است .

بعد از ورود به ایران بنا به دلیل مشکلات خانوادگی مدتها بیکار بود بطوریکه حدود ۱۵ سال با وضع اسفناکی روزگار گذراند و در نهایت مجبور شد بطور ناشناس و بصورت روزمزد رو به عملگی آورد که روزی سر ساختمانی وزیر امور خارجه وقت اورا دید و شناخت و به حضور ناصرالدین شاه برد و به دستور شاه طراحی قصر فیروزه را شروع کرد اما به علت نپذیرفتن دخالتهای شاه ساخت قصر را به کس دیگری سپردند . هرچند که در نهایت قصر طبق نقشه وی ساخته شد و تاکنون هم پا برجاست .  

از جمله آثار مشهور وی می‌توان به ساختمانهای مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه‌کشی آنها را شخصأ انجام داده و در اتمام آنها نظارت نموده‌است.

دیگر کارهای وی عبارتند از :

• عمارت معتمد السلطنه ( میرزا ابراهیم )

• عمارت و باغ سیدعبدالله خارج از دروازه قزوین

• عمارت قوام الدوله ثانی در گوشه لاله زار

• پله اصلی عمارت ناصرالملک با همان اسلوب بهارستان

• عمارت مسکونی سعد الدوله با پلکانی معلق !!!!!!!

• عمارت میرزا سعید خان موتمن الملک انصاری

• عمارت حسام السلطنه

• و ...

در سال ۱۲۹۷ هجری قمری به مقام نیابت دوم وزارت امور خارجه رسید و زمان وزارت ناصر الملک به مقام نیابت اولی رسید .

میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) در خاطرات خود در مورد چگونگی نیل به لقب ممتحن الدوله می‌نویسد که به علت ترجمه و تألیف کتاب حقوق بین‌المللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری «سعدالدوله» به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امیر تومانی نایل شد و بعدأ دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید.

وی در تمام مدت وزارت امور خارجه «قوام‌الدوله» مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول «مظفرالدین شاه» به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.

او در سن ۷۶ سالگی در تهران درگذشت.

******

تولد و خانواده

وی در سال ۱۲۶۳ ه‍.ق (۱۲۲۳ ه‍.خ / ۱۸۴۳ م) در تهران، محله سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود متولد شد. پدر وی میرزا قلی خان شقاقی معروف به تاریخ‌نویس گرمرودی (میانه) که چندین کتاب تاریخی از خود به جای گذاشته‌است، از کارمندان وزارت خارجه و دوستان میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک وزیر امور خارجه عهد ناصری بود.

تحصیلات

مهدی خان شقاقی پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسهٔ دارالفنون جدیدالتأسیس در سال ۱۲۷۶ ه‍.ق (۱۲۳۶ ه‍.خ / ۱۸۵۷ م) بر اثر یک سلسله اتفاقات خانوادگی به دستور شخص «ناصرالدین شاه» با اولین هیئت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهی‌نامهٔ مهندسی معماری در مدرسهٔ عالی «اِکُل نُرمال سوپریور دو پاری» و دانشکدهٔ معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ ه‍.خ (۱۸۶۴ م) به ایران بازگشت.

خدمات اداری

ممتحن الدوله پس از بازگشت به ایران به عضویت در وزارت خارجه در امده و تا مقام معاونت و مشاورت وزیر خارجه ترقی کرد.

وی در تمام مدت وزارت امور خارجه «عباس قوام‌الدوله» (قمی تفرشی) مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. او در سفر اول «مظفرالدین شاه» به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد.

میرزا مهدی خان شقاقی در خاطرات خود در مورد چگونگی نیل به لقب ممتحن‌الدوله می‌نویسد که به‌علت ترجمه و تألیف کتاب حقوق بین‌المللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسهٔ علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری «سعدالدوله» به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبهٔ امیر تومانی نایل شد و بعداً دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید.

آثار معماری

از جمله آثار معماری مشهور وی می‌توان به ساختمان‌های مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه‌کشی را او بر عهده داشته و بر ساختنشان نظارت کرده بود.

تالیفات

وی مؤلف نخستین اثر فارسی دربارهٔ قواعد دیپلماسی و حقوق بین‌الملل به نام «مآثر مهدیه»[۱] است. این کتاب از نخستین ترجمه‌های حقوق بین‌الملل و دیپلماسی به فارسی است.[۲] تالیف کتاب در زمان معاونت وی در وزارت خارجه و به دستور ناصرالدین شاه و با استفاده از متون اروپایی انجام شد. از محتوای مطالب کتاب برمی‌آید که اصول مصوب حاصل از نشست کنسرت اروپایی در وین و مذاکرات دول اروپایی در نیل به این تصمیمات مورد توجه و مطالعه گردآورنده مآثر مهدیه قرار گرفته و وی با توجه به این نکات به تنظیم و نگارش رساله خود برخاسته است. با نگرش به روش تدوین این کتاب یعنی ترجمه و تألیف و اشاره نویسنده به این نکته که اطلاعات جمع‌آوری شده علاوه بر ترجمه متون فرانسوی حاصل تجربیات بیست و پنج ساله وی در خدمت به دستگاه سیاست خارجی کشورش است، می‌توان پذیرفت که بخش مهمی از مطالب این اثر نشان‌دهنده آئین کار و نظم و ترتیب امور در این حوزه از دولت قاجاران است.

تألیف دیگر مهدی خان شقاقی کتاب خاطرات اوست که حکایات زندگی او را بازگو می‌کند و توسط انتشارات امیرکبیر چاپ شده‌است.

از دیگر نوشته‌های او می توان از کتاب سخنان تاریخی بزرگان جهان و گوشه‌هایی از تاریخ باستانی ایران نام برد که مؤلف از کتابهای گوناگون از جمله لاروس برگزیده و ترجمه کرده‌است.

درگذشت

او در سن ۷۶ سالگی در تهران درگذشت.

فرزندان

مهدی شقاقی از دو ازدواج خود ۱۳ فرزند داشت که سه فرزند ذکور او در زمان حیاتش کشته شدند:

ماژور (سرگرد) کیومرث شقاقی حصن السلطنه که در سال ۱۲۹۰ شمسی به دست ابوالقاسم لاهوتی کشته شد.

محمد علی خان شقاقی در زمان جنگ جهانی اول بصورت داوطلب در لژیون خارجی فرانسه عضو گردید. او در جبهه جنگ فرانسه با آلمان بر اثر گاز سمی کشته و بصورت ناشناس دفن شد.

سرتیپ حسنعلی‌خان شقاقی -فرمانده نبرد سمیرم در سال ۱۳۲۳ کشته شد.

از دیگر فرزندان او می توان به سرتیپ خلبان حسینقلی‌خان شقاقی - مسن‌ترین خلبان ایرانی که در ۹۸ سالگی در سال ۱۳۸۴ درگذشت- اشاره کرد.