نام: احمد، نام خانوادگی: بیرشك، نام پدر: محمد، شماره شناسنامه: ۴۶۴۶ از بخش پنج تهران، تاریخ تولد: چهارم بهمن 1285خ.

احمد بیرشک (زاده ۴ بهمن ۱۲۸۵ در باجگیران، مرگ ۱۴ فروردین ۱۳۸۱ در تهران)، ریاضیدان، تقویم نگار، پژوهشگر تاریخ علم و مدرسه دار ایرانی است.

زندگی شخصی

وی در دوران کودکی به دلیل شغل پدرش در باجگیران پرورش یافت از سه سالگی با آموزش های پدر با گلستان سعدی آشنا شد و در همان روزگار رفته رفته به زبان فرانسوی نیز علاقه‌مند شد بنابراین نزد پدر خود آموزش‌های پایه و همچنین زبان فرانسوی را فراگرفت. پس از آن به همراه پدر به مشهد رفتند و در مدرسه احمدیه مشهد پس از آزمونی که مدیر مدرسه از وی به عمل آورد وارد کلاس چهارم شد ولی پس از سه ماه به تشخیص معلم به کلاس پنجم انتقال یافت. پس از مدتی در سال ۱۳۰۰ خورشیدی تحصیلات خود را در مدرسه آلیانس فرانسوی (یکی از سه مدرسه فرانسوی زبان تهران) با حضور در کلاس هفتم ادامه داد و پس از سه سال ترجمه كتاب «مردی كه طلا می سازد» را به پایان برد. این كتاب در سال ۱۳۱۴ خورشیدی  چاپ و منتشر شد.

در سال ۱۳۰۶ خورشیدی در آزمونی كه زیر نظر سفیر فرانسه برگزار می شد و گواهینامه آن از پاریس صادر می شد، شركت كرد و از میان ۵۷ دانش آموز، رتبه اول را كسب كرد.

در سال ۱۳۰۷ خورشیدی  نخستین مقاله خود را با زبان فرانسوی به نگارش درآورد.

 بیرشک در طول تحصیل دوران ابتدایی و متوسطه از محضر بزرگانی چون بدیع الزمان فروزانفر (معلم فارسی)، شیخ علی‌اکبر خدابنده (جانشین فروزانفر)، میرزاحسن مشار، سیدمصطفی خان طباطبایی (معلم شیمی)، مصورالممالک (معلم نقاشی)، مسیو بونو (معلم ادبیات فرانسه)، مسیو پارپه (معلم فیزیک) و  حبیب‌الله مظفری (معلم فرانسه) بهره برد

پس از پایان دوره دبیرستان در مهرماه ۱۳۰۸ به دارالمعلمین عالی در رشته ریاضیات وارد شد و پس از آن به خدمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در آمد. پس از آن نیز مدتی در ساری به تدریس ریاضی، فیزیک، علوم طبیعی و زبان از کلاس اول تا ششم متوسطه، مشغول بود.

وی مدتی رئیس ادارهٔ استخدام شهرستان‌ها در کارگزینی وزارت فرهنگ و مدتی رئیس کارگزینی دانشگاه تهران بود.

در سال ۱۳۲۱ پس از آنکه دانشگاه تهران از وزارت معارف جدا شد وی به‌عنوان رئیس دانشگاه تهران برگزیده شد. در سال ۱۳۲۲ مقاله معروف «نقد قانون دانشگاه» را به نگارش درآورد.

پس از آنکه در سال ۱۳۲۴ دانشگاه تهران دوباره به وزارت معارف بازگردانده شد منوچهر اقبال ریاست دانشگاه را برعهده گرفت و استاد بیرشک از شغل اداری دانشگاه تهران کناره گیری کرد و به تدریس در پلی تکنیک و دانشسرای عالی مشغول شد. در این دو دانشگاه وی به مدت ۱۸ سال درس مناظر و مرایا (پرسپکتیو) را تدریس کرد. وی در دانشسرای عالی با استادانی چون غلامحسین رهنما، بدیع‌الزمان فروزانفر، شفق، دکتر لوئی لونگ، گابریل یاریئر، آشنا شد و از محضر آنها استفاده کرد.

وی همچنین چندین بار برای مطالعه در مورد سیستم آموزشی به فرانسه، انگلستان و آمریکا اعزام شد.

در سال ۱۳۴۱ در زمان وزارت دکتر پرویز ناتل خانلری به معاونت وزارت فرهنگ رسید. وی همچنین با دانشگاه صنعتی شریف (آریامهر سابق) در ویرایش متون ریاضی و فیزیک همکاری داشت.

بنیان گذاری گروه فرهنگی هدف

علامت موسسه هدف

یکی از بزرگترین خدمات احمد بیرشک به جامعه فرهنگی ایران بنیان گذاری مدارس هدف بود. احمد بیرشک و تنی چند از یارانش (احمد دیانی – احمدرضا قلی زاده – سیدمحمد قاضی نوری – علی متمدن – دکتر تقی هورفر – احمد انواری) در تاریخ ۲ خرداد ۱۳۲۷ (برابر با ۲۳ ماه مه ۱۹۴۸ میلادی)با سرمایه‌ای اندک (۳۵۰۰۰ تومان) اولین مدرسه هدف (مخفف هنر، دانش و فرهنگ) را بنیان نهادند. گروه فرهنگی هدف، متشکل از چهار دبستان دخترانه و پسرانه و چهار دبیرستان تا سال انحلال یعنی ۱۳۵۸ بیش از شانزده هزار دانش آموز دیپلمه تربیت کردند.

بنیان‌گذاری دانشنامه بزرگ فارسی

وی در سال ۱۳۷۰ بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی را بنان‌گذارد و تا سال ۱۳۷۷ ریاست آن را برعهده داشت. در این سال وی با دریافت لوح تقدیر ریاست جمهوری به عنوان استاد نمونه شناخته شد واز دانشگاه شهید بهشتی دکتری افتخاری ریاضیات دریافت کرد.

وی علاوه بر دانشنامه بزرگ فارسی، در تالیف دانشنامه ایرانیکا، فرهنگ کامل انگلیسی - فارسی تألیف عباس آریان پور و منوچهر آریان پور، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و دانشنامه ایران و اسلام، همکاری داشته‌است.

تصحیح تقویم ایرانی

تقویم دکتر بیرشک، برخلاف تقویم‌های پیشین از دوره‌های ۳۳ ساله (هفت دورهٔ ۴ ساله و یک دورهٔ ۵ ساله) تشکیل نشده، بلکه از دوره‌های ۲۸۲۰ ساله تشکیل شده‌است. هر دوره به زیردوره‌های ۱۲۸ یا ۱۳۲ ساله تقسیم می‌شود، که هرکدام از آن‌ها نیز به زیرزیردوره‌های ۲۹، ۳۳، یا ۳۷ ساله تقسیم می‌شوند که در هرکدام سال‌های مضرب ۴ غیر از آخرین‌شان کبیسه می‌باشد. هر سال ۱۲ ماه دارد که شش‌تای اول ۳۱، پنج‌تای بعد ۳۰، و ماه آخر بر حسب کبیسه بودن یا نبودن ۲۹ یا ۳۰ روز دارد.

احمد بیرشک در گفت وگویی می گوید: ... وقتی كه پدرم به من زبان فرانسه یاد داد، فارسی را هم یاد گرفته بودم كه بخوانم و بنویسم. یك كتاب فرانسه گوشه تاقچه بود، برداشتم كه ترجمه­اش كنم. شاید در حدود پنجاه كلمه فرانسه می­دانستم، ولی می­خواستم آن را با كمك فرهنگ ترجمه كنم. چند سطر را ترجمه كردم. چیزهای خنده­داری در آن بود! پس از سه، چهار سطر معطل ماندم، برای اینكه چیزی نمی دانستم. این شوق به ترجمه مال زمانی است كه من در حدود هشت یا نه سال داشتم. اما اولین كتابهایی كه ترجمه كردم، دو تا كتاب بود كه در سالهای 1303خ. و 1304خ. ترجمه كردم. با خط خوش نوشتم و نقاشی كردم. بعد از اینكه به تهران آمدیم، یكی از آنها چاپ شد، تحت عنوان «مردی كه طلا می­سازد» و یكی هم به نام «دو سرگردان زیر دریا» در پاورقی روزنامه چاپ شد. هر دو داستان، ولی قابل خواندن بودند، برای اینكه من واقعاً به زبان فارسی علاقه داشتم. بسیار مدیون دستورهای زبان مرحوم میرعبدالعظیم خان گرگانی (استاد زبان فارسی) هستم. واقعاً مطلب را قشنگ نوشته بود. البته او خودش هم روش فرانسوی­ها را برای نوشتن دستور زبان اقتباس كرده بود، ولی من دستور زبان را از آن وقت یاد گرفتم. ظاهراً كمی هم ذوق  داشتم، به دلیل اینكه ترجمه­های سال 1303خ. و 1304خ. من كاملاً روان و قابل استفاده بودند. بعد در سال 1313خ. و 1314خ. دو تا كتاب ترجمه كردم، یكی داستانی بود به نام «پهلوان شیرافكن» كه اخیراً (یعنی بعد از پنجاه سال) تجدید چاپ شده و یكی دیگر هم كتاب تاریخی بود به نام «سلطنت قباد و ظهور مزدك» كه این كتاب هم امسال تجدید چاپ شده. در سال 1316خ. به كتابهای درسی پرداختم. مدتی كتاب درسی می­نوشتم، اما من خیلی به كار جمعی علاقه و اعتقاد دارم. بنابراین كتابها را روی میز گذاشتم و از همكارانم در گروه فرهنگی هدف دعوت كردم كه بیایند با هم كتاب بنویسیم. آمدند و كتابها را ادامه دادیم.... روی هم رفته (تنهایی یا با همكارانم) در حدود پنجاه جلد كتاب درسی نوشتم. از این كتابهای درسی، چند تا مال دبستان، بقیه مال دبیرستان و سه تا هم از كتابهای درسی دانشگاه بودند. مجموع كتابها تا به حال از صد و هفده  جلد بیشتر شده است.

مرگ

آرامگاه بیرشک

سرانجام در عصر روز چهارشنبه ۱۴ فروردین سال ۱۳۸۱ احمد بیرشک در سن ۹۵ سالگی چشم از جهان فروبست. وی در فروردین ۱۳۸۱ نشان دولتی درجه یک دانش را از دفتر ریاست جمهوری دریافت نمود.

آثار

• تالیفات

1. 1. کتاب‌های جبر و حساب سال‌های دبیرستان

   2. زندگینامهٔ علمی دانشوران

   3. هندسهٔ ترسیمی

   4. هندسهٔ سطحیه

   5. هندسهٔ مناظر و مرایا

   6. اصول مناظر و مرایا: پرسپکتیو

   7. جدول‌های لگاریتم با همکاری ا. انواری

   8. گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله

• ترجمه

1. 1. شناخت ژاپن، نوشته جون لیوینگستون، جومور، فلیشیا اولد فادر

   2. سرگذشت علم (کتاب برگزیده سال ۱۳۷۷)

   3. آموزش در جریان پیشرفت، نوشته پائولوفریره

   4. تاریخ آفریقا، نوشته جی. کی.

   5. زندگینامه برتراند راسل به قلم خودش

   6. سرگذشت علم، نوشته جورج سارتن

   7. یک، دو، سه... بی‌نهایت، نوشته ژرژ گاموف

   8. جهان و انشتاین، نوشته لینکلن بارنت

   9. آینشتاین، نوشته جرمی برنستاین، چاپ دوم، تیرماه ۱۳۷۸، انتشارات خوارزمی

   10. رهبر علم، نوشته آیزاک آسیموف

نگاهی به یکی از کتابهای استاد :

گاهشماری ایرانی
(ادامه گاهشماری سه هزار ساله)
برای ٥٤٢١ سال

پژوهنده و مؤلف: احمد بیرشک

ناشر: بنیاد دانشنامۀ بزرگ فارسی