شرف الدین قمی

وجیه‌الملک شرف‌الدین ابوطاهر سعد بن علی بن عیسی قمی از وزیران دستگاه سلجوقی و دربار سلطان سنجر بود. در جوانی از قم به بغداد رفت و به‌خاطر شایستگی‌های سیاسی، جایگاه ویژه‌ای نزد ملک‌شاه یافت. در سال ۴۸۱ ه.ق، خواجه نظام‌الملک او را به حکمرانی مرو برگزید. او چهل سال در مرو حکومت کرد. پس از درگذشت شهاب‌الاسلام، وزیر سلطان سنجر، در سال ۵۱۵ ه.ق از سوی سلطان به وزارت رسید. اما بعد از سه ماه درگذشت.

منبع : ویکیپدیا

**************

اَبوطاهِرِ قُمی، شرف‌الدین سعد بن علی بن عیسی قمی، ملقب به وجیه‌الملك و مشهور به ممیسه یا مهیسه یا مامیسا (د ۵۱۶ ق / ۱۱۲۲ م)، از دیوانیان عصر سلجوقی كه مدتی كوتاه در پایان زندگی، وزارت سلطان سنجر را بر عهده داشت. وجه تسمیۀ ممیسه، به ضبط منشی كرمانی (ص ۵۹) یا مامیسا، به ضبط راوندی (ص ۱۶۷) كه به دنبال نام ابوطاهر آمده، به درستی معلوم نیست و تحقیقاتی كه محدث ارموی در تعلیقات كتاب النقض (۲ / ۷۳۸-۷۴۰) در این خصوص انجام داده، راه به جایی نبرده است. هرچند بیشتر منابع كهن، دوران وزارت او را چیزی در حدود ۳ ماه ضبط كرده‌اند، عباس اقبال بر آن است كه شرف‌الدین از محرم ۵۱۵ تا محرم ۵۱۶ این نصب را عهده‌دار بوده است (ص ۲۴۹، ۲۵۱).
ابوطاهر در روستای ویدهند قم زاده شد. دوران كودكی و نوجوانی را در همانجا سپری كرد و به روزگار سلطان ملكشاه سلجوقی از آنجا به بغداد رفت و در اردوگاه ملكشاه به خدمت مهذب‌الدین كمیج كه عارض لشكر بود، درآمد (منشی كرمانی، همانجا؛ عقیلی، ۲۳۵). از مشاغل بعدی او تا سال ۴۸۱ ق / ۱۰۸۸ م اطلاعی در دست نیست. در این سال چون مردم مرو از عامل آنجا نزد سلطان سلجوقی شكایت بردند، تاج‌الملك مأمور رسیدگی به این امر شد و چند تن را كه برای پذیرش این مقام استحقاق داشتند به خواجه نظام‌الملك پیشنهاد كرد. جواجه از آن میان به ابوطاهر رأی داد و ضمن اعطای القاب عمید و وجیه‌الملك،‌«عملِ» مرو را به دست او سپرد. از آن پس ابوطاهر تا پایان زندگی نزدیك به ۴۰ سال علاوه بر مشاغل دیگر كه بعدها به دست آورد، این سمت را نیز در اختیار داشت (خواندمیر، حبیب السیر، ۲ / ۳۱۵، دستور الوزراء، ۱۹۰).
چنانكه از پاره‌ای قصاید امیر معزی برمی‌آید، ابوطاهر در دستگاه خواجه صدرالدین محمد وزیر، سمت نیابت داشته است (اقبال، ۲۵۰). اما امری كه موجب پیشرفت تدریجی او گردید، راه یافتن وی به دستگاه تركان خاتون (تاج‌الدین خاتون سَفَریه، د ۵۱۵ ق) مادر سلطان سنجر و در دست گرفتن وزارت او بود (منشی كرمانی، ۶۰؛ عقیلی، همانجا). امیر معزی هم تصریح دارد كه ابوطاهر كدخدای تركان خاتون است (ص ۳۹۷، ۵۹۶، جم‍‌ ).
هنگامی كه شهاب الاسلام ابوالمحاسن، برادرزادۀ نظام‌الملك و وزیر سلطان سنجر درگذشت، سلطان سنجر به جای او ابوطاهر را به وزارت برداشت، اما او در این مقام چندان نپایید و در ۲۵ محرم ۵۱۶ در اثر ابتلا به بیماری سختی درگذشت (عمادالدین كاتب، ۲۴۵؛ رشیدالدین فضل‌الله، ۱ / ۳۴۹؛ عقیلی، همانجا). بیشتر مورخان مدت وزارت او را ۳ ماه ضبط كرده‌اند. منشی كرمانی (همانجا) گوید كه شرف‌الدین ابوطاهر از ۴۸۱ ق تا هنگام وفات، مدت ۴۰ سال عمل مرو را در دست داشت. اگر این قول را بپذیریم تاریخ درگذشت او را بایستی چند سال بعد بدانیم، اما این روایت معتبر نمی‌نماید. پیكر ابوطاهر را به سبب اعتقادات وی در مشهد امام رضا (ع) به خاك سپردند و دیهی هم بر آن وقف گردید. سلطان سنجر كه از درگذشت او متأثر شده بود، فرزندانش را نواخت. مقام وزارت پس از ابوطاهر به تغان بك سپرده شد (قمی، ۷۹؛ منشی كرمانی، همانجا).
گفته‌اند كه ابوطاهر مذهب شیعه داشت و به این مذهب پای‌بند بود. شاید به همین سبب، با فرزندان نظام‌الملك روابط خوبی نداشت، چه آنان به پیروی از پدر، در مذهب شافعی تعصب می‌ورزیدند، چنانكه ابوطاهر با سلطان سنجر در سعایت از شمس‌الملك ــ یكی از پسران نظام‌الملك ــ نزد سلطان محمود سلجوقی همداستان شد و سبب گشت كه سرانجام كار شمس‌الملك به دستگیری و زندان بینجامد (ابن اثیر، ۱۰ / ۶۱۴). قزوینی رازی هم در النقض نام ابوطاهر را همراه با برادرش اوحدالدین ابوثابت مهیسه وزیر فارس در شمار شیعیان برجسته یاد كرده است (ص ۲۲۱-۲۲۲).
ابوطاهر فردی دین‌دار، متشرع و مردم‌دار بود. امیر معزی (د ۵۱۸ ق) شاعر نامور آن روزگار قصاید متعددی در ستایش وی دارد، به‌ویژه پس از دست یافتن او به وزارت چند قصیده در این باره سرود (برای نمونه، نك‍ : ص ۳۰۶-۳۱۰، ۳۸۴-۳۸۷، ۳۹۶- ۳۹۸، جم‍‌ ). نیز قصیدۀ معروف این شاعر به مطلع:

ای ساربان منزل مكن جز در دیار یار من تا یك زمان زاری كنم بر ربع و اطلال و دمن

در ستایش این وزیر است (ص ۵۹۷- ۵۹۹).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه و یحیی ذكاء، تهران، ۱۳۳۸ ش؛

امیر مغزی، محمد بن عبدالملك، دیوان اشعار، به كوشش محمد عباس اقبال، تهران، ۱۳۱۸ ش؛

خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌ السیر، به كوشش دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ ش؛

همو، دستور الوزراء، به كوشش سعید نفیسی، تهران، ۱۳۵۵ ش؛

راوندی، محمد بن علی، راح‍ةالصدور، به كوشش محمد اقبال، تهران، ۱۳۳۳ ش؛

رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به كوشش احمد آتش، تهران، ۱۳۶۲ ش؛

عقیلی، سیف‌الدین، آثار الوزراء، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۷ ش؛

عمادالدین كاتب، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، اختصار بنداری اصفهانی، بیروت، ۱۴۰۰ ق / ۱۹۸۰ م؛

قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقص، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی،تهران، ۱۳۵۸ ش؛

قمی، نجم‌الدین، تاریخ الوزراء، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، ۱۳۶۳ ش؛

محدث ارموی، تعلیقات بر النقض (نک‍ : هم‍ ، قزوینی)؛ منشی كرمانی، ناصرالدین، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۶۴ ش.

منبع:https://www.cgie.org.ir/fa/article/226714/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D9%82%D9%85%DB%8C