حاج اِبراهیم کلانتَر، اعتمادالدوله (مرگ ۱۲۱۶ ق ۱۸۰۱ م )، از دولتمردان اوايل سدة ۱۳ ق / اواخر ۱۸ م كه در روزگار لطفعلى خان آخرين پادشاه دودمان زند صاحب اختيار كامل و به جاي وزير بزرگ او بود و در دورة آقا محمدخان قاجار و اندكى از دوران فتحعلى شاه مقام صدارت داشت. وی که از بزرگان شیراز بود در حکومت زندیه مراحل ترقی را طی کرد و از آنجا که چندی کلانتری شیراز را به عهده داشت، به حاجی ابراهیم خان کلانتر مشهور شد.
زندگی
حاجابراهیمکلانتر سومین پسرحاج هاشم شیرازی کدخدای محلات حیدرینشین شیراز بود. پدر حاج هاشم که محمود نام داشت، از بازرگانان توانگر شیراز بود و مدرسه هاشمیه را در آن شهر بنیاد نهاده بود. او از خاندان هاشمیان قزوین بود که از کلیمیان مسلمان شده بودند. پس از درگذشت حاج هاشم، فرزند او حاج ابراهیم، کلانتر برخی از محلات حیدرینشین شیراز گردید و ظاهراً در روزگار پادشاهی کریم خان زند نیز در همین مقام ماند. چندی نیز به عنوان منشی وارد دستگاه میرزا محمد، کلانتر فارس شد. حاج ابراهیم به تدریج بر اثر کفایت و کاردانی، کدخدای همه محلات حیدرینشین شیراز شد. زمانی که علیمرادخان زند در ۱۱۹۶ق/((بر شیراز دست یافت، گروهی و از آن میان حاج ابراهیم کلانتر را به اصفهان فرستاد و نیز او را ۴۰ هزار تومان جریمه کرد. پس از مرگ او در ۱۱۹۹ق)) حاج ابراهیم به شیراز بازگشت.. او در این هنگام جعفرخان زند را یاری رساند که فرمانروایی شیراز را در دست بگیرد و به پاداش خدمت از سوی وی به جای میرزا محمد کلانتر، به کلانتری ایالت فارس منصوب گردید. از این زمان حاج ابراهیم به عنوان یکی از بزرگان فارس و نزدیکان خاندان زند، موقعیت مناسبی یافت و روز به روز بر مقام و اهمیت او افزوده شد.
تصمیمهای سرنوشت ساز
تسلیم جنوب ایران به آغا محمد خان
لطفعلیخان زند از سال ۱۲۰۳ق که به جای پدرش بر تخت نشست، همواره با حملات آقا محمدخان قاجار روبرو بود. او اواسط ذی الحجه ۱۲۰۵ شنید که آقا محمدخان به سوی آذربایجان تاخته و اصفهان را که در آن هنگام مرکز حکومتش بود، به برادرزاده اش باباخان (فتحعلی شاه بعدی) سپرده است؛ بنابراین به سوی اصفهان لشکر کشید.
لطفعلی خان شیراز را به حاج ابراهیم کلانتر سپرد و عازم اصفهان شد. همین که اختیار شیراز به دست حاجی ابراهیم کلانتر افتاد، چون میدانست که لطفعلی خان بر نیات باطنی او آگاهی یافته، از یک طرف در شیراز به دستگیری بزرگان خاندان زند پرداخت و از طرف دیگر عبدالرحیم خان، برادر خود را که در اردوی لطفعلی خان بود به شوراندن لشکریان او واداشت. به این ترتیب بیشتر همراهان لطفعلی خان که کسانشان در شیراز مورد تهدید و تعرض کلانتر بودند، شبانه از قمشه (محل اردو) پراکنده شدند و لطفعلی خان به همین علت از جلوی آقا محمدخان منهزم گردید و به شیراز برگشت، اما کلانتر و یاران او جوان رشید زند را به شهر راه ندادند و او چارهای ندید جز اینکه به جانب بوشهر رهسپار گردد.
آقا محمدخان حکومت شیراز را به کلانتر سپرد. این اقدام حاج ابراهیم خان باعث شد آقا محمدخان به سادگی بر جنوب ایران سلطه پیدا کند و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترش دهد.
در دوران آقا محمدخان قاجار: زندگى سياسى حاج ابراهيم در اين دوران به سبب شخصيت برجستة آقا محمدخان چندان درخشان و پرحادثه نيست. وي در اين زمان بيشتر به عنوان مشاورِ خان قاجار و سازمان دهندة تشكيلات ديوانى وي انجام وظيفه مىكرد. دوران فرمانروايى او در شيراز چندان نپاييد و آقا محمد خان در تاريخ ۷ شعبان ۱۲۰۷ طى نامهاي او را آگاه ساخت كه وي با لشكريانش در ۲۹ رمضان همين سال در چمن اسپاس در سرحدّ فارس فرود خواهد آمد. نيز به او فرمان داد كه بايد در همينجا و همراه بزرگان فارس به پيشواز وي بيايد. اين نامه هر چند سبب تشويش خاطر كلانتر گرديد، اما چون راه ديگري در پيش نداشت، اطاعت كرد و در تاريخ مقرّر به آن محل شتافت. آقا محمدخان پس از رسيدن به فارس بىدرنگ فرمان داد كه حصار مستحكم شيراز را كه كريم خان بنا نهاده بود، ويران سازند. نيز يك تن از زنان حاج ابراهيم و فرزند او اسدالله را همراه جان محمدخان قاجار به قزوين فرستاد، آنگاه در ۱۴ محرم ۱۲۰۸ پس از توقفى چند ماهه در فارس، حاجى ابراهيم را به شيراز فرستاد و خود به سوي تهران حركت كرد.
پادشاه ساختن فتحعلی شاه
ابراهیم خان کلانتر پس از مرگ آقا محمدخان، در بحبوحه جنگ و دعواهای مابین خاندان قاجاریه درایت به خرج داد و شخص مورد نظر آغامحمدخان را برگزید و در به سلطنت رساندن فتحعلی شاه قاجار نقش اول را ایفا کرد و توانست سمت صدراعظمی و لقب اعتمادالدوله را برای خود حفظ کند.
پیامدهای تصمیم حاج ابراهیم کلانتر در تاریخ ایران
-
حکومت زندیان شکست کامل خویش را از قاجاریان دید.
-
لطفعلی خان زندگی خود را از دست داد.
-
حکومتی بر سر کار آورد (قاجاریان) که پیمان نامههای ننگین مرزی را با دولتهای بیگانه بست به گونهای که گستره پایان قاجاریان (ایران کنونی) ۴۰٪ از ایران نخستین است.(جدایی افغانستان و قسمت غربی پاکستان و ترکمنستان و ارمنستان و گرجستان و جمهوری آذربایجان و شرق و جنوب شرقی ترکیه امروزی و قسمت شرقی عراق عرب و شهر بصره+ کشورهای عربی جنوبی خلیج فارس چون قطر در زمان قاجارها از ایران)
سرنوشت حاج ابراهیم کلانتر
او در دوران فتحعلی شاه به تدریج بر میزان نفوذ و اقتدار خود افزود و فرزندان و بستگانش را بر ولایات دور و نزدیک کشور حاکم کرد. اما همین قدرت زیاد باعث بدگمانی شاه قاجار نسبت به او شد و سرانجامی شومی برایش رقم زد.
چنین بود که روز اول ذی الحجه ۱۲۱۵ (۲۶ فروردین ۱۱۸۰ه. ش.) او را دستگیر کردند و به طالقان فرستادند. حدود یک ماه بعد به دستور شاه قاجار، چشم او را میل کشیدند و زبانش را بریدند و به قتلش رساندند. بیشتر فرزندان و بستگان او نیز سرنوشتی مشابه داشتند. اموال حاجی به نفع شاه ضبط شد و سمتش به میرزا محمد شفیع آصف الدوله رسید. تنها بازماندهٔ او سرسلسلهٔ تباری شد که در انتها به قوام الملکهای شیرازی میرسید و آخرین آنها علی قوام داماد رضاشاه و نخستین همسر اشرف پهلوی بود.
برچسبها: حاج ابراهیم کلانتر, فتحعلی شاه قاجار, آغامحمدخان قاجار, كريم خان زند
