ابوبکر محمد بن حسین کرجی (۹۵۳ تا ۱۰۲۹ میلادی)، ریاضی‌دان و آب شناس فرهیخته ایرانی است و در نیمه دوم سده چهارم و آغاز سده پنجم هجری زندگی کرده‌است. وی هم دوران ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و ابوعلي سينا بوده است اما کسی وی را به اندازهٔ این سه تن نمی‌شناسد.

صحت نام

به روایتی وی را اهل کرخ در حدود بغداد شمرده و کرخی نامیده‌اند (این تنها ریشه در اشتباهی دارد که فرانتس وپکه، خاور شناس آلمانی، مرتکب شد. البته قابل ذکر است که وپکه تلاش‌های قابل تقدیری برای شناساندن این دانشمند بزرگ انجام داده است.) لقب صحیح وی همان کرجی است. یک پروفسور ایتالیایی با نام جورجیو لوی دلاویدا با مدارک معتبر این مطلب را ثابت کرده است.

زندگی نامه

کرجی در سدهٔ چهارم و پنجم هجری میزیست. وی در چهل کیلومتری غرب تهران (کرج) زاده شد. او پس از آنکه در شهر ری (کرج و تهران) که کانون دانشمندان ایرانی بود، بر بنیان و اساس رشته‌های ریاضی چیرگی یافت، در آغاز سدهٔ پنجم به پایتخت علمی جهان اسلام، بغداد رفت. به خوبی آشکار نیست که کرجی تا چه زمانی در بغداد به سر می‌برده است. اما گویا پس از قتل وزیر بغداد (فخرالملک) که پشتیبان کرجی به شمار می‌رفت، این شهر را هراسان رها کرده و به زادگاه خود (کرج) بازگشته است (۴۰۳ هجری یا پیش از آن). در آنجا بنابر دستور ابوغانم معروف بن محمد وزیر و دبیر ویژه منوچهر بن قابوس و شاعر و ادیب فرهیخته ایرانی دربارهٔ "آبهای درونی زمین و روش بیرون آوردن آنها" گفتاری را می نگارد که فرایند آن پژوهش کاربردی و بزرگترین شاهکار کرجی است. حاصل آن کتاب "انباط المیاء الخفیه" است. وفات وی در سال ۴۲۰ هجری (۳۲ سال پیش از ابوریحان) روی‌داد.

دست آوردها

در تاریخ ریاضیات کارهای کرجی بدان سبب اهمیت دارد که نشان دهنده تنها نظریه مربوط به محاسبات جبری درمیان مسلمانان است او از راه کاربرد منظم اعمال حساب در فاصله (بازه) مبنای تازه‌ای برای جبرپی نهاد وکتاب معروف وی به نام الفخری نخستین شرح جبر چندجمله ایها بود، البته باید در نظر داشت که اینها همه در اثر آشنایی با جبر خوارزمی و بررسی آثار دیوفانتوس در حساب ممکن شد . کرجی کوشش داشت که عملیات حساب رادر مورد عبارات وجمله‌های ناگویا به کاربندد.

احمال میرود که لئوناردو فیبوناتچی و لوی بن گرسون از وی تاثیرات عمیق علمی گرفته باشند .

در نظر کرجی ، هدف علم جبر نشان دادن چگونگي تعيين مقادير مجهول با توجه به مقادير معلوم و از راه تبديل با معادله هايي معين است .

به چندی از مهمترین دستاوردهای وی اشاره می‌کنیم:

• به احتمال قوی کرجی نخستین کسی است که نقشه برداری زمینی را مطرح کرده‌است. وی برای هدایت راستا و شیب کف قنات روش‌هایی ارائه کرده که از نظر اصول ریاضی درست منطبق بر آن چیزی است که امروزه در نقشه برداری‌های زیرزمینی انجام می‌شود و تفاوت اندک آنها در اجرا، به دلیل ابزارهایی مثل تئودولیت است که در آن زمان موجود نبوده‌است.

• ابوبکر کرجی در جبر و حساب نوآوری‌های بسیاری انجام داده‌است و قبل از او خوارزمی و ابو کامل شجاع بن اسلم مصری تنها گام‌هایی در این زمینه برداشته بودند.

• در جبر پا را از خوارزمی فراتر می‌گذارد و به معادلات با درجات بالاتر از ۲ می‌پردازد.

• اختراع تراز دایره‌ای و اختراع زاویه یاب و ارتفاع یاب

• و معرفی یکی از مهمترین روش‌های حل مساله به نام اصل استقرای ریاضی که هنوز هم در حل بسیاری از مسائل ریاضی بسیار دشوار، به عنوان یکی از بهترین روش‌ها می‌باشد. ولی در کتاب‌های غربی نامی از این شخصیت مهم و مشهور به عنوان کاشف این اصل نبرده‌اند.

آثار

• انباط المیاه الخفیة: استخراج آبهای پنهان

• الفخری فی صناعه الجبر و المقابلة: این کتاب را با چگونگی محاسبات جبری آغاز کرده و بخشی ویژه این رشته ساخته که در کتاب های جبر پیش از او دیده نمی‌شود. از این کتاب چندین نسخه خطی در پاریس، استانبول، قاهره و ... نگهداری می‌شود. یک میکرو فیلم از آن نیز در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۳/۳۶۱ در دست است.

• الکافی فی‌الحساب: دارای ۷۰ بخش- درباره اعمال حساب و هندسه و جبر

• نفیس البدیع فی‌الحساب: نشان دهندهٔ پیشرفت دانش جبر تا سال هاس آغازین سده پنجم هجری است.

علل الحساب‌الجبر و المقابلة و شرحها: پژوهشی دربرگیرندهٔ بخش‌های گوناگونی پیرامون جذر

• العقود و الابنیه

• فی الحساب الهند

• الاجذار

• المسائل و الاجوبه فی الحساب

• مختصر فی الحساب و المحاسمه

وی چندین کتاب دیگر نیز نگاشته که تنها یاد و اسمی از آنان در تذکره‌های علمی و پژوهش‌های دانشمندان آمده است.

کتاب «الکافی فی‌الحساب» او توسط آدولف هوخهایم به زبان آلمانی و کتاب الفخری غی صناعه الجبر و مقابله به زبان فرانسه ترجمه شده است. یک پروفسور ایتالیایی نیز با نام جورجیو لوی دلا ویدا ۲ کتاب دیگر از وی را برای اولین بار ویرایش و معرفی کرد.