منوچهر معتمدالدوله

منوچهرخان گرجی ملقب به معتمدالدوله از سیاست‌مداران و سپهسالاران قاجار است.

در ۱۲۰۹ ه‍.ق. جزء اسیرانی بود که آغامحمدخان قاجار از تفلیس به ایران آورد. سپس مدارج ترقی را پیمود و در زمان فتحعلی‌شاه در جنگ با روس‌ها فرمانده عده‌ای از قشون بوده است. او سپس به حکمرانی گیلان رسید. نفوذ وی در دربار به حدی بود که قائم‌مقام از نفوذ او در دربار استفاده می‌کرده است. در سال ۱۲۵۲ ه‍.ق. (در زمان محمدشاه) به حکومت کرمانشاه و لرستان و خوزستان منصوب شده و در سال ۱۲۵۳ ه‍.ق. حاکم اصفهان گردیده و به قدرت‌نمایی لوطیان آنجا که با حرکات زشت و هتک نوامیس و اخذ اموال مردم اشتغال داشته اند پایان داده است.

محمدتقی‌خان چهارلنگ را که دم از عصیان زده بود تا رامهرمز تعقیب کرده و در حالی که به شیخ ثامر (فرمانده پانزده‌هزار سوارهٔ پادررکاب) پناه برده بود، دستگیر و به تهران اعزام داشته است.

او در ربیع‌الاول ۱۲۶۳ ه‍.ق. درگذشت.

 منوچهرخان، شمس‌الوزراء گرجي شهير به منوچهر خان معتمدالدوله، ملقب به ايچ آقاسي يعني خواجه‌باشي، ارمني‌الاصل که شايد به غلط گرجي خوانده مي­شود، يکي از رجال نسبتاً با کفايت دوره سلطنت فتحعلي شاه و محمدشاه قاجار بوده است که معروفيتش نه به اين دليل است که در دوران وانفساي حکومت قاجار، با کفايت و درايت حکومت­هايي کرده، بلکه به خاطر اين است که سران فرقه­ي بهائيت وي را منجي نقطه اول سيد علي‌محمد باب و يکي از ايمان‌آورندگان به وي مي­دانند.

 بامداد در تاريخ شرح حال رجال ايران مي­­گويد: « اين منوچهرخان پيش از آنکه به وزارت و پيشکاري برسد و بعد خودش به صورت مستقل حاکم و والي بشود، در دربار فتحعلي شاه مناصب گوناگوني داشته و يک وقتي جزو خواجگان حرمسراي شاهي و بعد غلام پيشخدمت خاصه و سپس به واسطه هوش و کارداني ذاتي که داشت به تدريج ترقي نمود و در دستگاه شاه قاجار بي حد و اندازه مقرّب شد و ابتدا خواجه‌باشي و سپس رئيس تشريفات دربار شاهي شد (ايشيک آقاسي)».

 وي به آن حد مورد توجه شاه قاجار شد، که با شاه ندار شده و قمار مي­کرد و يا در بازي آس با او شريک مي‌گشت و به شراکت برد و باخت مي‌نمود. لرد کرزن در تاريخ ايران يادآور مي­شود که وي بسيار قسي‌القلب و خونخوار و ظالم بوده است، که البته موجب خشم بهائيان شد و وي را دروغگو خواندند زيرا ايشان منوچهر خان را رئوف توصيف مي‌کنند. نصرت‌الله محمد حسيني مورخ بهائي معاصر مي­نويسد: «نامبرده ]منوچهرخان[ جزو اُسرايي بود که در سال ۱۲۰۹ قمري آغا محمدشاه قاجار، سردودمان سلسله­ قاجاريه آنها را از تفليس به ايران آورده است».

 در سال ۱۲۳۹ قمري که يحيي ميرزا کودک هفت ساله و فرزند چهل و سوم فتحعلي شاه حاکم گيلان شد، منوچهرخان به وزارت و پيشکاري وي رسيد و در سال بعد يعني ۱۲۴۰ قمري پس از درگذشت يوسف گرجي سپهدار به وزارت سيف‌الدوله ديگر فرزند شاه و حاکم اصفهان معين گشت.

 « چون فتحعلي شاه درگذشت و پادشاهي به محمد ميرزا {محمدشاه} رسيد وي براي جلوس بر تخت عازم تهران شد، خزينه خالي و مصاريف سفر مهيا نبود و منوچهرخان در خرمدره به اردوي شاهي پيوست و ۴۰ هزار تومان با اسبي به نام خجسته تقديم نمود».

 به پاس خدمات و جانفشانيهايي که در راه حکومت نمود و از حوصله خارج است، بالاخره به لقب تاج‌الوزراء و در سال ۱۲۵۷ قمري به حکومت اصفهان رسيد و به نظم امور پرداخت، و سعي کرد حکومت مطلقه خويش را بر آن ديار پابرجا نمايد.

 وي براي اين کار دو مانع بزرگ در سر راه خويش مي‌­ديد، يکي خوانين بختياري و ديگري علماي اصفهان، بدين منظور پس از استقرار در اصفهان براي سرکوبي محمدتقي خان چهارلنگ بختياري لشکري عظيم به خوزستان فرستاد و خوانين ديگر را يا با پول و نيرنگ و يا زور، هر طور بود به اطاعت خويش درآورد ولي علما و روحانيون اصفهان نه فريفته پول و قدرت مي‌شدند و نه مقهور زور، چه که علماي اين شهر بي­اندازه مقتدر بودند و به حکومت محلي وقعي نمي‌­گذاشتند و به پشتيباني مردم خسته از زورگوئيهاي پادشاه و حکام، سدي محکم در برابر زورگوئيها و استبدادمداري حاکمان به شمار مي‌­آمدند.

 وقتي سروصداي باب بلند شد و جنجال و هياهوي ادعاي وي به گوش منوچهرخان رسيد، موقعيت را براي شکستن علماي اصفهان مناسب ديد و گروهي را مأمور کرد باب را که تازه از سفر مکه مراجعت کرده و توسط حسين­خان مقدم نظام‌الدوله حاکم فارس محبوس شده بود، به ترفندي که امکان دارد بربايند به نزد وي به اصفهان بياورند.

 محمد حسيني مي‌­نويسد: « پس از ورود باب به اصفهان، سلطان‌العلماء امام جمعه، از طرف منوچهرخان مأمور شد تا به استقبال برود وي را در منزل خودش مکان دهد و مورد احترام باشد». ولي ما اين ادعا را قبول نداريم و به قول اعتضادالسلطنه اعتماد مي‌­کنيم که گفته است، « علي‌محمد باب را پنهاني به اصفهان آوردند و در منزل خود خان گرجي نگهداري کردند». به هر حال منوچهرخان سعي کرد از موقعيت روي داده حداکثر سوء استفاده را بنمايد، و براي اجراي نقشه‌هايش مجلسي ترتيب داد تا باب را با علماي اصفهان رو به رو نمايد، و اينچنين حيله کرد که اگر علماي اصفهان توسط باب مجاب شوند، شکستي سخت بر پيکرشان وارد کرده و مردم به چشم خويش خواهند ديد که جواني عامي و با مختصر تحصيلات آنان را از ميدان بحث و مباحثه بيرون کرد و اگر هم روحانيون بر سيد شيرازي غلبه کردند، شکست چنين فردي براي ايشان کار مهمي نبود، در هر حال برد با منوچهرخان خواهد بود. مقدمات امر را منوچهر خان نيرنگ باز خوب ترتيب داده بود ولي بيداري علما نقشه­هايش را نقش بر آب کرد « زيرا حاج ملا محمدجعفر مجتهد آباده­اي به علماء اخطار داد که به هر صورت اين مباحثه به نفع منوچهرخان است و شرکت در آن اشتباه است و با اين اخطار جلسه غير رسمي شد» ولي در هر حال آقا ميرزا مهدي کلباسي و ميرزا حسن نوري در آن مباحثه شرکت جستند و به راستي که چه آسان ازعهدة باب برآمدند. اما همچنان منوچهرخان به حمايت خويش از باب ادامه داد، و در طي اقامت باب در اصفهان، رساله­اي در باب نبوت خاصه براي منوچهرخان نوشت که معلوم نيست از آن اصلاً چيزي فهميده يا نه زيرا شيوه نگارش عجيب و بسيار مغلق باب براي اهل فن مشکل بود و چه رسد به منوچهرخان!

 و سرانجام دامي که اين خواجه گرجي براي اسلام و مسلمين گسترده بود، پاي خودش را گرفتار کرد زيرا حاج ميرزا آقاسي به وي شديداً ظنين شد و مدتها کينه وي را در دل مي‌پروراند.

 محمد حسيني اعتقاد دارد « منوچهر خان به باب اظهار کرد که، من حاضرم شاه و صدراعظم را به آئين شما دعوت کنم و براي شما از خواهران شاه همسري مي‌گيرم و تمام ثروتم را صرف دين مي‌کنم و حاضرم با تمام طايفه اهل و عيال راه مقاتله در راه شما را در پيش گيرم» البته در صحت اين موارد شک بسياري است.

 اعتقاد بهائيان بر اين است که وي به آئين باب ايمان آورد و تمام دارایيهاي خودش را به باب بخشيده است، اما ما مي‌گویيم خدا خواست که اين خواجه­ نيرنگ باز حيله‌پرداز زودتر بميرد تا جهاني از شر فتنه­هايش خلاص شود والا ممکن بود تحت حمايت او از باب، آتشي عظيم بر افروخته شود و بين نفوس مسلمان نفاق افتد. به هر روي منوچهر خاني که روزگاري در چاپخانه­اش در تهران کتب مذهبي شيعه و حتي قرآن معروف به چاپ معتمد را منتشر مي‌ساخت، يک بابي تمام عيار از آب درآمد و تا آنجا صيتش در افواه عالم فتاد که عباس افندي در لوحه­اي به اغنام بهاء ا... سفارش نمود که« تا توانستيد به زيارت قبر منوچهرخان برويد و حتي شمع نيز روشن کنيد»!

 با مرگ وي در سال ۱۲۶۳ هجري دولت تمام اموالش را ضبط کرد و جسدش را به قم بردند و نزديک مقبرة فتحعلي شاه در مقبره­ خاص خودش دفن کردند، ضمناً بهائيان تا مي‌توانستند به زيارتش رفتند و زيارت‌نامه‌اي که عباس افندي برايش نگاشته بود زمزمه کردند.

 تعدادي از مخالفان وي که دل پردردي از حمايت منوچهرخان از باب داشتند، ماده تاريخ مرگش را با احتساب يک سال بيشتر ۱۲۶۴ «خيک ترکيد» پيدا کردند.

علی محمد باب در کاخ معتمدالدوله حاکم اصفهان و اعطای یک زن جهت ازدواج مجدد  باب :

منوچهرخان که اصلا اهل تفلیس و از اهالی روسیه بود و در یک خانواده مسیحی به دنیا آمده بود در دوره سلطنت فتحعلی شاه در دربار ایران راه یافت وی در دوره محمدشاه در پست های حساسی در فارس و اصفهان و کرمانشاه و … مشغول خدمت بود تا سرانجام حاکم و استاندار اصفهان گردید. علی محمد باب در خفا با این شخص ارتباط داشت و با این که منوچهرخان او را ندیده بود عاشق جمالش شده بود !! حالا این عشق و این ارتباط از کجا سرچشمه گرفته ؟ سوالی است که جوابش در زیر سرپوش استعمار قرار گرفته است. با توجه به زادگاه اصلی منوچهر خان که روسیه تزاری بود جواب روشن است!!

کینیاز دالگورکی ( قنسول روس در ایران ) عامل اصلی ایجاد فرقه بابیه و بهائیت در ایران می نویسد: " همین که به من اطلاع رسید که باب وارد اصفهان شده یک نامه دوستانه به معتمدالدوله حکمران اصفهان نوشتم و سفارش او را نمودم که او از دوستان من است!!!! از او نگهداری کنید " سپس می نویسد : " الحق معتمدالدوله چندی از علی محمد باب خوب نگهداری کرد. "

معتمدالدوله در اصفهان از باب بسیار عالی پذیرائی کرد و همه رقم امکانات را تحت اختیارش گذاشت. و حتی برای اینکه باب از ادعاهای خود به دلیل مخالفت های مردم  برنگردد و اهداف شوم استعماری روسیه تزاری از راه اندازی این فرقه متزلزل نگردد زنی را به عقد علی محمد باب درآورد ( ص ۱۹۰ کتاب تلخیص تاریخ نبیل و ص ۱۱۰ کتاب قرن بدیع نوشته شوقی آفندی ) که بهاالله( میرزا حسینعلی نوری) رهبر بهائیت هنگامی که بابرادر خود میرزا یحیی صبح ازل بر سر جانشینی باب دچار اختلاف شده بود می گوید : " علت و سبب کدورت جمال ابهی ( خودش ) با میرزا یحیی این بود که در بغداد همسر دوم سید باب یادگار منوچهرخان معتمدالدوله مورد تجاوز و کامگیری ازل واقع شده و چون میرزا یحیی وی را نپسندیده وقف عام مریدانش نموده است ( کتاب بدیع نوشته میرزا حسینعلی نوری ص ۳۷۹)