یعقوب‌ چرخی‌ مؤلف‌ و عارف‌ طریقه نقشبندیه‌ در قرن‌ نهم‌ است.

پدر او، عثمان‌بن‌ محمودبن‌ محمد غزنوی‌ چرخی‌ سَررزی‌، فردی‌ متقی‌ و صاحب‌ ذوق‌ بود.
نیاکان‌ او در سَررز، دیهی‌ در نزدیکی‌ چرخ‌ زندگی‌ می‌کردند.

زندگی نامه :

چرخی‌ برای‌ تحصیل‌ علوم‌، مدتی‌ در هرات‌ مقیم‌ خانقاه‌ خواجه‌ عبداللّه‌ انصاری‌ بود.

در ۷۸۲ از هرات‌ به‌ بخارا سفر کرد و در راه‌، در فتح‌آباد به‌ خواندن‌ تفسیر بیضاوی‌ پرداخت‌.
در بخارا از بزرگان‌ و دانشمندان‌ اجازه فتوا دادن‌ گرفت‌.
در مصر، به‌همراه‌ زین‌الدین‌ ابوبکر خوافی‌ ، شاگرد مولانا شهاب‌الدین‌ سیرامی‌ شد،

سپس‌ به‌ بخارا رفت‌ و در طریقه خواجگان‌ مرید خواجه‌ بهاءالدین‌ نقشبند شد.

مدتی‌ در ملازمت‌ او به‌ سر برد و از او کلاه‌ و اجازه‌ دریافت‌ کرد.

بعد از آن‌، با اجازه خواجه‌ نقشبند، بخارا را ترک‌ گفت‌ و برای‌ تکمیل‌ تربیت‌ نزد علاءالدین‌ محمد بخاری‌ رفت‌.
چرخی‌، پس‌ از وفات‌ خواجه‌ بهاءالدین‌ نقشبند، دوباره‌ در چغانیان‌ به‌ خدمت‌ علاءالدین‌ محمد بخاری‌ رسید و چندین‌ سال‌ نزد او تربیت‌ یافت‌ و پس‌ از وفات‌ وی‌، به‌ ترویج‌ طریقه نقشبندیه‌ پرداخت‌.

مهم‌ترین‌ کس‌ در حلقه مریدان‌ او خواجه‌ عبیداللّه‌ احرار بود که‌ باعث‌ نفوذ و گسترش‌ طریقه خواجگان‌ در ماوراءالنهر و سرزمینهای‌ همجوار شد.

وفات :

چرخی‌ در ۵ صفر ۸۵۱ درگذشت‌

استوری‌، ج‌ ۱، بخش‌ ۱، ص‌ ۹،) که‌ به‌ نقل‌ از طبقات‌ شاه‌جهانی، ‌ تاریخ‌ درگذشت‌ او را ۸۳۸ نوشته‌ است‌).
مدفن‌ او در حوالی‌ دوشنبه‌، پایتخت‌ تاجیکستان‌، است‌.

مزاری‌ در نزدیکی‌ چرخ‌، که‌ مردم‌ محل‌ آن‌ را آرامگاه‌ یعقوب‌ چرخی‌ می‌دانند، در واقع‌ مزار پدران‌ اوست‌.

پسرهای چرخی

چرخی‌ دو پسر داشت‌.
یکی‌ در هفده‌ سالگی‌ درگذشت‌ و دیگری‌ یوسف‌ نام‌ داشت‌ که‌ جانشین‌ پدر شد.
برخی‌ از اخلاف‌ چرخی‌ تا قرن‌ دوازدهم‌ در شبه‌قاره‌ به‌ سر می‌بردند.
یکی‌ از نبیره‌های‌ او به‌ نام‌ سیدمحمود را عبدالقادر بیدل‌ دهلوی‌ دیده‌ بود و یکی‌ از احفاد چرخی‌ را در هندوستان‌ محمدهاشم‌ کشمی‌ (متوفی ۱۰۴۲) تعلیم‌ ذکر داده‌ بود.

آثار

۱) رساله ابدالیه، در بیان‌ صفات‌ و مراتب‌ اولیاءاللّه‌، که‌ در آن‌ به‌ مقامات‌ خواجه‌ بهاءالدین‌ نقشبند و خواجه‌ علاءالدین‌ محمد بخاری‌ نیز اشاره‌ شده‌ است‌.
محمد نذیر رانجها آن‌ را در اسلام‌آباد (۱۳۵۷ ش‌) چاپ‌ و در لاهور (۱۳۹۸) به‌ اردو ترجمه‌ و منتشر کرده‌ است‌.

۲) رساله اُنسیه، در گزارش‌ سیر و سلوک‌ مؤلف‌ و بهره‌های‌ معنوی‌ او از بهاءالدین‌ نقشبند و علاءالدین‌ محمد بخاری‌.
مؤلف‌ در آن‌ مخصوصاً فضیلت‌ مداومت‌ بر وضو و ذکر خفی‌، که‌ به‌ اصطلاح‌ نقشبندیان‌ آن‌ را «وقوف‌ عددی‌» می‌گویند، و نمازهای‌ نَفل‌ (مستحب‌) را بیان‌ کرده‌ است‌.
این‌ رساله‌ نخستین‌بار در ۱۳۱۲ در دهلی‌ چاپ‌ سنگی‌ شد، سپس‌ محمد نذیر رانجها آن‌ را همراه‌ با ترجمه اردو در اسلام‌آباد (۱۳۶۲ ش‌) چاپ‌ کرد.

۳) تفسیر قرآن‌ معروف‌ به‌ تفسیر یعقوب‌ چرخی‌، آخرین‌ اثر چرخی‌ (تألیف‌ ۸۵۱)، که‌ تفسیر بخشی‌ از اجزای‌ قرآن‌ است‌ شامل‌ تعوذ (استعاذه‌)، بسمله‌، سوره فاتحه‌ و جزءهای‌ بیست‌ و نهم‌ و سی‌ام‌.
مؤلف‌ عمده مطالب‌ را از تفسیرالکشاف‌ زمخشری‌ و تفسیر موفق‌الدین‌ کواشی‌ برگزیده‌ و با اضافات‌، به‌ روش‌ علمی‌ و عرفانی‌، به‌ فارسی‌ ساده‌ و روان‌ نگاشته‌ است‌.
این‌ تفسیر بارها در شبه‌قاره‌ چاپ‌ سنگی‌ شده‌ است‌.
چاپ‌ لاهور (۱۳۳۱) حاشیه‌ای‌ دارد به‌ نام‌ روضه المآرب‌ نگاشته ولی‌ محمدبن‌ ملامروت‌ خجندی‌ قندهاری‌.
سید پادشاه‌ حاجی‌ سید عطایی‌، معروف‌ به‌ حاجی‌ همدانی‌، تفسیر چرخی‌ را در ۹۹۳ به‌ ترکی‌ جغتایی‌، غراب‌زاده‌ احمدبن‌ عبداللّه‌ (متوفی‌ ۱۰۹۹) به‌ ترکی‌ عثمانی‌ و محمد نذیر رانجها به‌ اردو (لاهور، ۱۳۸۴ ش‌/ ۲۰۰۵) ترجمه‌ کرده‌ است‌ (استوری‌، ج‌ ۱، بخش‌ ۱، ص‌ ۹؛.
رانجها علاوه‌ بر تفسیر چرخی‌، ترجمه‌ای‌ از قرآن‌ به‌ زبان‌ تاجیکی‌ را نیز به‌ یعقوب‌ چرخی‌ نسبت‌ داده‌ که‌، در اصل‌، همان‌ تفسیر فارسی‌ اوست‌.

۴)جمالیه‌: حورائیه، در شرح‌ یکی‌ از رباعیات‌ معروف‌ شیخ‌ ابوسعید ابوالخیر (حورا به‌ نظاره نگارم‌ صف‌ زد) به‌ روش‌ عرفانی‌، که‌ به‌ کوشش‌ محمد نذیر رانجها در مجله دانش‌ چاپ‌ شده‌است‌.

۵) شرح‌ اسماءالحسنی، در تفسیر و بیان‌ خواص‌ ۹۹ نام‌ خداوند تعالی‌ از دیدگاه‌ عرفانی‌، که‌ به‌ کوشش‌ محمد نذیر رانجها در مجله دانش‌ چاپ‌ شده‌ است‌.

۶) نی‌نامه‌ یا رساله نائیه، در شرح‌ عرفانی‌ دیباچه مثنوی‌ معنوی‌ (دفتر اول‌) و حکایت‌ پادشاه‌ و کنیزک‌ (دفتر سوم‌) و داستان‌ شیخ‌ دقوقی‌ شیخ‌ محمد سررزی‌ (دفتر پنجم‌).
این‌ رساله‌، پس‌ از جواهرالاسرار شیخ‌ حسین‌ خوارزمی‌، اولین‌ اثری‌ است‌ که‌ در شرح‌ ابیات‌ مثنوی‌ معنوی‌ نگاشته‌ شده‌ است‌.
نی‌نامه‌ به‌ تحشیه‌ و تعلیق‌ خلیل‌اللّه‌ خلیلی‌ در ۱۳۳۶ ش‌ و ۱۳۵۲ ش‌ در کابل‌ چاپ‌ شده‌ است‌.
ترجمه اردوی‌ آن‌ به‌ قلم‌ محمد نذیر رانجها با نام‌ شرح‌ دیباچه مثنوی‌ مولانا روم‌ المعروف‌ رساله نائیه، در لاهور (۲۰۰۴) به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
نفیسی‌ روایح‌ تألیف‌ یعقوب‌ صرفی‌ کشمیری‌ (متوفی‌ ۱۰۰۳) را، به‌ اشتباه‌، به‌ یعقوب‌ چرخی‌ نسبت‌ داده‌ است‌.
چرخی‌ طبع‌ شعر نیز داشت‌.
یکی‌ از رباعیاتی‌ که‌ وی‌، بدون‌ نام‌ شاعر، در نی‌نامه (نی‌نامه، بخش‌ ۱، ص‌ ۲۴) آورده‌، امین‌ احمد رازی‌ در تذکره هفت‌اقلیم‌ (هفت‌ اقلیم‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۶۲) به‌ نام‌ او ضبط‌ کرده‌ است‌.

منبع : https://fa.wikifeqh.ir/%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8_%DA%86%D8%B1%D8%AE%DB%8C#زندگی‌نامه%20چرخی

******

مشاهدات خبرنگار فارس؛

از سرسبزی اطراف جاده‌ای که به سمت آرامگاه کشیده شده و شکل ساختمان‌ها، در ذهن بیننده شهرهای شمالی ایران، تداعی می‌شود.

به درب آرامگاه که می‌رسیم، سردر آن توجه‌مان را به خود جلب می‌کند که به خط زیبای فارسی نوشته شده است: " مسجد جامع مولانا یعقوب چرخی".

داخل این بنا، باغ با صفایی وجود دارد که چندین چنار تنومند نیز در آن دیده می‌شود و نکته جالب وجود درخت چنار تنومندی است که کاشت آن را به "مولانا جامی" منتسب می‌دانند.

در فضای بیرونی این مسجد بخش‌های مختلفی از جمله کتابخانه و وضوخانه وجود دارد. مقبره مولانا یعقوب چرخی در حاشیه این مسجد واقع شده که محل زیارت مردم شهر دوشنبه و اطراف بوده و در روزهای جمعه محل برگزاری نماز جمعه است.

در سقف و حاشیه دیوارهای مسجد، اسماالحسنی، آیه الکرسی و آیاتی دیگر از قرآن کریم دیده می‌شود.

همانطور که در فضای بیرونی این مسجد در حال حرکت بودیم، امام خطیب این مسجد را دیدیم. از مسجد و مقبره مولانا یعقوب چرخی از او سؤال کردیم.

امام خطیب مسجد مولانا یعقوب چرخی در گفت‌وگو با فارس گفت که مولانا متولد روستای "چرخ" جمهوری اسلامی افغانستان در سال 1442 میلادی، یکی از مریدان بهاالدین بود که به امر اساتید و پیرهای خویش به وادی حصار کوچ کرد و تا آخر عمر در این جا باقی ماند.

وی با بیان این که ایشان در بین مردم به عنوان یک فرد اهل تصوف و عالم و یک شخصیت خیلی بزرگ معروف است، تصریح کرد که کتاب‌هایی از ایشان از جمله "نی‌نامه" و تفسیر قرآن کریم به زبان فارسی باقی مانده که در اینجا موجود است.

امام خطیب مسجد مولانا یعقوب چرخی همچنین با اشاره به این که وی دارای مریدان بسیاری بوده است، تصریح کرد که ایشان نه فقط در میان فارسی‌زبان‌ها، بلکه مردم غیر فارسی‌زبان نیز مورد احترام بوده و بیش از 500 سال است که مردم به امید زیارت به اینجا می‌آیند.

وی افزود: هر فردی که قصد سفر دارد یا از سفر بازگشته و بویژه در روزهای چهارشنبه مردم بیشتر برای زیارت به این مزار می‌آیند و دعا و فاتحه می‌خوانند.

امام خطیب مسجد مولانا یعقوب چرخی با بیان این که از وی شاگردان بسیاری در طریقت تصوف باقی مانده است که می‌توان "حاج احرار ولی" و داملا " عبدالرحیم خواجه " که در روستای "الاکا" فیض آباد مدفون است، اشاره کرد.

"عبدالقهار مراداف" یکی از زائران این مقبره که برای زیارت آمده بود با اشاره به اهمیت و محبوبیت مولانا یعقوب چرخی در میان مردم، گفت: بنده همیشه قبل و بعد از هر سفرم، مقبره حضرت را زیارت می‌کنم و امروز که سفر دارم ،آمدم تا قبل از آن، زیارت کنم.

وی افزود: هر کسی که نیت و آرزویی دارد، اگر در این جای پاک، از خداوند درخواست کند، حتما خداوند دعاهای وی را، مورد قبول قرار خواهد داد.

پیرمردی که بیش از 90 سال داشت و عصازنان به سوی مزار در حرکت بود، مولانا یعقوب چرخی را یکی از اولیا خدا معرفی کرد و از احترام مردم نسبت به این عارف سخن گفت.

https://www.farsnews.ir/news/13910129001186/-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87-%DB%8C%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8-%DA%86%D8%B1%D8%AE%DB%8C-%DA%A9%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%BE%DB%8C%D8%B1-%D8%AA%D8%B5%D9%88%D9%81-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%DB%8C